Tło historyczne "Lalki" Bolesława Prusa

Narodowe Czytanie stanowi wspaniałą okazję, by wspólnie przeżywać treść utworów należących do polskiej klasyki literatury. Na dziś zaplanowano czytanie „Lalki” Bolesława Prusa. Zanim rozpoczniemy jednak lekturę tego pozytywistycznego tekstu, pozwolę sobie powiedzieć parę słów, które wprowadzą nas w klimat utworu.

Wybrana na dzisiejszą ucztę wspólnego czytania lektura jest wielowątkową powieścią o mieszkańcach XIX-wiecznej Warszawy, opisanej przez autora ze skrupulatną dokładnością i prezentującą panoramę ówczesnego społeczeństwa. To tu głównie dzieje się akcja, ale w książce znajdziemy także opisy Paryża czy epizody z Zasławka.

 „Lalka” to powieść wielowątkowa. Głównym wątkiem jest nieodwzajemniona miłość Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej. Wątki poboczne to np.: dzieje Ignacego Rzeckiego, losy Heleny Stawskiej, losy prezesowej Zasławskiej, historia Minclów, historia rodziny Łęckich czy Krzeszowskich.

Główną postacią „Lalki” jest Stanisław Wokulski – typ pozytywistyczny - spełniony człowiek interesu, racjonalista – który jednak irracjonalnie i romantycznie wikła się w nie mający szans powodzenia romans z arystokratką - Izabelą Łęcką (czym zresztą potwierdza powszechnie znaną prawdę, że romantyczne uczucia najczęściej wymykają się rozumowi).

Akcja powieści rozgrywa się w latach 1878–1879, trwa więc około półtora roku. Jednak czas fabuły jest o wiele dłuższy. Inną perspektywę czasową wprowadza bowiem głównie pamiętnik starego subiekta. W rozdziałach tych sięga się do czasów napoleońskich. Wiele tam również zostało napisane o roku 1848 r., a więc o czasie Wiosny Ludów. 

Osią fabularną utworu jest konflikt postaw pozytywistycznych i romantycznych mieszkańców Warszawy u progu nowego stulecia.

Autor „Lalki” pisał o straconych złudzeniach. Nie chodzi tu jednak tylko o złudzenia głównego bohatera. Jeżeli dobrze wczytamy się w lekturę, dostrzeżemy rozczarowania samego pisarza. Zagorzały pozytywista zauważał, bowiem, że programy przez niego wyznawane i głoszone, nie przynoszą oczekiwanego rezultatu, a wiara w to, iż Polacy będą potrafili się zjednoczyć i jako jeden, silny organizm walczyć o odrodzenie państwa, stawała się naiwnym marzeniem idealistów.

Początkowo ta książka Prusa miała nosić tytuł Trzy pokolenia. Miał on być odwołaniem do trzech generacji reprezentowanych przez starego subiekta - Ignacego Rzeckiego (wywodzącego się z pokolenia dawnych idealistów - romantyków), Stanisława Wokulskiego (przedstawiciela pokolenia przejściowego) i Juliana Ochockiego – reprezentanta pokolenia nowych idealistów - pozytywistycznych idealistów naukowych).

Sam autor w Słówku o krytyce pozytywnej zaznaczał, że tytuł, który ostatecznie swej książce nadał - czyli Lalka - był właściwie przypadkowy i odnosił się jedynie do jednego epizodu, zainspirowanego  przeczytaną w gazecie notatką o procesie za kradzież dziecięcej zabawki. Twierdził, że notatka ta podsunęła mu ostateczny zarys fabularny powieści i dlatego zdecydował się na nawiązanie do niej. Wspominał również, że nie odnosi się on do Izabeli Łęckiej.  Badacze literatury, jednak, niejednokrotnie podają inne interpretacje.

Jako ciekawostkę można podać fakt, że wyraz "lalka" występuje w powieści 69 razy i to nie tylko jako określenie dziecięcej zabawki. Pojawiają się także wielokrotnie jego  różne synonimy.

Utwór doskonale oddaje więc nastroje lat 80. XIX wieku, kiedy to w świadomości pozytywistów polskich doszło do przewartościowania, nazwanego kryzysem antypozytywistycznym.

               Prus był świadkiem tragedii losów ludzkich i niesprawiedliwości społecznej, spowodowanych w znacznej części zderzeniem z wczesnokapitalistyczną gospodarką. Zachodzące zjawiska społeczno-gospodarcze poddawał w swojej twórczości analizie i ocenie. Cel napisania powieści, którą dziś wspólnie będziemy czytać, sam autor, określił następująco:

„ (...) przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu. Rozkładem jest to, że ludzie dobrzy marnują się lub uciekają, a łotrom dzieje się dobrze. Że upadają przedsiębiorstwa polskie, (…). Że kobiety dobre (takie jak Stawska) nie są szczęśliwe, a kobiety złe (jak Izabela Łęcka) są ubóstwiane. Że ludzie niepospolici rozbijają się o tysiące przeszkód (Wokulski), że uczciwi nie maja energii (książę), że człowieka gnębi powszechna nieufność i podejrzenie”.

Jak więc widać, mimo, iż jest to utwór napisany w XIX wieku, zawiera wiele aktualnych i dziś refleksji.

„Lalka” jest to więc powieść o:
- polskim społeczeństwie XIX w., o Warszawie, opisanej z zachowaniem topograficznych szczegółów, o tragicznej miłości kupca galanteryjnego do arystokratki, ale jednocześnie o awansie społecznym bohatera, który z biednego chłopca, dzięki wytrwałej pracy i samodzielnej nauce, przeobraził się w majętnego pana, wchodzącego „na salony”.

Ukazująca się początkowo przez dwa lata (1887 – 1889) w odcinkach  w ,,Kurierze Codziennym", realistyczna powieść Aleksandra Głowackiego, ukrywającego się pod pseudonimem Bolesław Prus, od razu spotkała się z wielkim zainteresowaniem i aprobatą czytelników.

O jej nieustającej popularności świadczy fakt, że doczekała się bardzo wielu wydań, ukazała się w 20 językach i – oprócz inscenizacji teatralnych – dwukrotnie ją zekranizowano (w 1968 r. w reż. Wojciecha Jerzego Hasa – z Mariuszem Dmochowskim  w roli Wokulskiego i Beatą Tyszkiewicz  - w roli Izabeli Łęckiej. Następnie w 1978 r. zrealizowano serial tv w reż. Ryszarda Bera – z Jerzym Kamasem i Małgorzatą Braunek w rolach głównych.

Materią Narodowego Czytania w tym roku jest adaptacja tekstu Bolesława Prusa, stworzona przez Bronisława Maja (literaturoznawcę Uniwersytetu Jagiellońskiego).